Showing 3024 results

Cymraeg.

Cymraeg.

Roedd Euros Bowen (1904-1988) yn un o feirdd mwyaf cynhyrchiol Cymru. Hanai o Dreorci, Cwm Rhondda, sir Forgannwg, a derbyniodd ei addysg yng Ngholeg Presbyteraidd Caerfyrddin cyn mynd i astudio yn Aberystwyth, Abertawe, Mansfield a Rhydychen, yn ogystal â Llanbedr Pont Steffan. Daeth yn offeiriad plwyf Anglicanaidd yn yr Eglwys yng Nghymru, a bu'n gurad yn Wrecsam, sir Ddinbych, a rheithor Llangywair a Llanuwchllyn, ger y Bala, sir Feirionnydd. Enillodd Goron yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru am ei bryddest "O'r Dwyrain” a Chadair yr Eisteddfod yn 1950. Yn 1967-1974 bu'n aelod o Gomisiwn Sefydlog Ymgynghorol Litwrgi yr Eglwys yng Nghymru.

Gweinidog gydag Eglwys Bresbyteraidd Cymru oedd y Parchedig William Owen Jones, a daeth i'r amlwg pan gododd anghydfod chwerw yng Nghapel Chatham Street, Lerpwl, rhyngddo a rhai o aelodau'r Eglwys, a hynny'n arwain at sefydlu Eglwys newydd, sef Eglwys Rydd y Cymry, ar droad yr ugeinfed ganrif.

Ganwyd William Owen Jones ar 7 Ebrill 1861 ym Mhenbryn, Chwilog, Eifionydd, yn fab i ffermwr, Richard Jones, a'i wraig Ellen Hughes. Cafodd ei addysg yn ysgolion Llanystumdwy, Holt a Chlynnog, ac aeth ymlaen i Goleg y Bala, Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, a Choleg Sant Ioan, Caergrawnt, lle yr enillodd radd mewn Athroniaeth yn 1890. Yn yr un flwyddyn, aeth yn weinidog gyda'r Methodistiaid Calfinaidd yn Waunfawr, Sir Gaernarfon, a symudodd i Chatham Street, Lerpwl, yn 1895, lle y datblygodd yn bregethwr o fri ac yn gyfrannwr erthyglau ysgolheigaidd i gylchgronau'r cyfnod. Priododd â Cheridwen Jones yn 1900.

Yn 1899, bu anghydfod rhyngddo â rhai o'r blaenoriaid ynglyn â disgyblu aelod, ac o ganlyniad i'r drwgdeimlad a gododd yn sgîl hynny cyhuddwyd ef yn bersonol o feddwdod ac anfoesoldeb. Gwadodd y cyhuddiadau yn ei erbyn ac er iddo gynnig ymddiswyddo fe'i diarddelwyd gan ei enwad yn 1900. Teimlai llawer ei fod wedi ei drin yn anghyfiawn, ond gwrthodwyd ei ap1/4l at y Gymdeithasfa yn 1901. Aeth i gyfraith ynglyn â'r mater a bu'n llwyddiannus mewn dau achos o enllib yn 1902. Tyfodd achos Chatham Street yn cause célèbre a amlygodd argyfwng yn arweinyddiaeth Methodistiaid Cymraeg Lerpwl. Yn 1901 sefydlodd ei gefnogwyr enwad newydd, sef Eglwys Rydd y Cymry, yn Hope Street, a derbyniodd ef wahoddiad i fod yn weinidog arnynt.

Cydsyniai'r enwad newydd ag egwyddorion Cyfundeb Eglwys Bresbyteraidd Cymru ond ymwrthododd â'r hyn a welai fel diffyg democratiaeth yr Hen Gorff. Erbyn 1904 yr oedd saith eglwys, pedwar capel a naw ysgol Sul wedi eu sefydlu ar hyd Glannau Merswy, ac fe gynyddodd yr aelodaeth o 450 i hyd at yn agos i 2,000. 'Roedd y bardd David Emrys James ('Dewi Emrys', 1881-1952) yn un o'r pedwar gweinidog. Symudodd W. O. Jones i Gapel Canning Street, ac ef oedd cychwynnydd a golygydd y cyfnodolyn Llais Rhyddid, a ymddangosodd yn fisol rhwng 1902 a 1912, ac yn chwarterol rhwng 1912 a 1920. Serch hynny, ni pherthynai i'r Eglwys Rydd unrhyw neilltuolrwydd diwinyddol, a byrhoedlog fu ei llwyddiant i ddenu aelodau newydd. Bychan o argraff a wnaeth yng Nghymru, ac yn 1920 daeth yn rhan o Gwrdd Chwarterol Annibynwyr Lerpwl, Manceinion a'r Cylch. Parhaodd W. O. Jones i fod yn weinidog yn Canning Street hyd at ei farwolaeth ar 14 Mai 1937.

Ganwyd John Davies, hanesydd, llenor a darlledwr, yn Llwynypia, Rhondda, Morgannwg, yn 1938, ond cafodd ei fagu yng Ngheredigion. Derbyniodd ei addysg yng Ngholeg y Brifysgol, Caerdydd, a Choleg y Drindod, Caergrawnt. Bu'n athro yn Adran Hanes Coleg y Brifysgol, Abertawe, 1963-1973, ac yn Adran y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, 1973-1990, cyn symud i Gaerdydd fel darlledwr teledu. Mae ei waith cyhoeddedig yn cynnwys Hanes Cymru (Penguin, 1990), y cyfieithiad Saesneg ohono, The History of Wales (Penguin, 1993) a Cardiff and the Marquesses of Bute. Roedd yn un o sylfaenwyr Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, a'i hysgrifennydd cyntaf ar y cyd ag E.G.Millward. Ffurfiwyd y Gymdeithas i ymgyrchu dros hawliau'r Gymraeg. Cyhoeddir cylchlythyr, Tafod y Ddraig.

Roedd Glyn Mills Ashton ('Wil Cwch Angau') yn ysgolhaig, yn feirniad ac yn ddychanwr. Fe'i ganed yn Y Barri, Sir Forgannwg yn 1910 a'i addysgu yng Ngholeg y Brifysgol, Caerdydd. Bu'n athro'r Gymraeg yng Ngholeg Illtud Sant, Caerdydd, am dros ugain mlynedd ac yna yn Geidwad Llyfrgell Salisbury, Coleg y Brifysgol, Caerdydd. Yr oedd yn awdur nifer o lyfrau ysgafn crafog gan gynnwys Tipyn o Annwyd (1960), Y Pendefig Pygddu (1961), Doctor! Doctor! (1964), Canmol dy Wlad (1966) ac Angau yn y Crochan (1969), a gyhoeddwyd o dan ei ffugenw. Golygodd hefyd Hunangofiant a Llythyrau Twm o'r Nant (1948), Drych yr Amseroedd (1958), a dwy gyfrol yn y gyfres o ysgrifau hunangofiannol, Atgofion (1972). Bu farw yn 1991.

Dŵr Cymru yw'r cwmni rheoledig sy'n darparu gwasanaethau cyflenwi dŵr a charthffosiaeth i dros dair miliwn o bobl yng Nghymru ac i rai ardaloedd yn Lloegr.

Yr oedd E.G. Millward yn ddarlithydd yn Adran y Gymraeg, Prifysgol Cymru, Aberystwyth, ac Is-lywydd Plaid Cymru, 1966-1968. Ef oedd ymgeisydd y blaid dros Etholaeth Trefaldwyn yn etholiad cyffredinol 1970.

Gweinidog gyda'r Annibynwyr, pregethwr, bardd a darlithydd oedd Ben Davies. Ganwyd ef yn y Ddolgam, Cwmllynfell yn 1864 a bu'n gweithio yn y gwaith glo cyn mynd i ysgol baratoi Llansawel, Sir Gaerfyrddin pan oedd yn 21 oed, ac yna i Goleg y Bala. Wedi gadael yn 1888 aeth yn weinidog i Bwlchgwyn a Llandegla cyn symud i Panteg, Ystalyfera yn 1891 ac aros yno tan 1926. Roedd yn aelod o fudiad 'y Beirdd Newydd' a oedd yn ei anterth rhwng 1890 a 1901. Bu'n cystadlu yng nghystadleuthau'r gadair a'r goron yn yr Eisteddfod Genedlaethol nifer o weithiau gan ennill yn 1892-1894, a 1896. Cyhoeddodd gyfrol o gerddi, Bore Bywyd yn 1896. Yn hwyrach yn ei fywyd bu'n feirniad cyson yn yr Eisteddfod Genedlaethol, a bu'n gadeirydd Undeb yr Annibynwyr, 1928. Bu hefyd yn darlithio ar Watcyn Wyn, 'Twm o'r Nant' ac Ann Griffiths. Bu farw yn 1937.

Yr oedd David James Jones (Gwenallt,1899-1968) yn fardd ac ysgolhaig. Ganwyd ef yn Alltwen, Pontardawe, Morgannwg, ar 18 Mai 1899. Addysgwyd ef ym Mhontardawe ac Ysgol y Sir Ystalyfera. Treuliodd y cyfnod Mehefin 1917 hyd Mai 1919 yng ngharchar fel gwrthwynebydd cydwybodol. Ar ôl cael ei ryddhau, aeth i astudio yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, gan raddio mewn Cymraeg a Saesneg. Yma cyfarfu ag Idwal Jones (1895-1937), y dramodydd a diddanwr. Bu'n athro Cymraeg yn y Bari cyn dychwelyd i Aberystwyth yn 1927 yn ddarlithydd yn Adran y Gymraeg, gan dod yn ddarlithydd hŷn ac yna'n ddarllenydd. Enillodd radd M.A. yn 1929. Ymysg ei diddordebau ymchwil yr oedd bywyd y saint, ysgol farddol diwedd yr oesoedd canol, a barddoniaeth y ddeunawfed ganrif, ond ei brif waith oedd ar hanes llenyddiaeth yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ymysg ei weithiau ysgolheigaidd mae Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934), Blodeugerdd o'r Ddeunawfed Ganrif (Caerdydd, 1936, Y Ficer Pritchard a 'Cannwyll y Cymry' (Caernarfon, Cwmni'r Llan,1946) a chofiant Idwal Jones (Aberystwyth, 1958). Ymddeolodd yn 1966. Fel bardd cafodd gryn lwyddiant yn yr Eisteddfod Genedlaethol, yn ennill y Gadair yn 1926 ar 'Y Mynach' ac yn 1931 ar 'Breuddwyd y Bardd'. Cyhoeddodd sawl gyfrol o farddoniaeth: Ysgubau'r Awen (Llandysul: Gomer, 1939), Cnoi Cil (Aberystwyth, 1942), Eples (Llandysul: Gomer, 1951), Gwreiddiau (Aberystwyth, 1959) a Coed (Llandysul: Gomer, 1969).

Gwnaeth y Parch. [E.] Meurig Walters (m. 1988), o Dondu, Morgannwg, astudiaeth ar fywyd a gwaith y clerigwr a bardd William Thomas ('Islwyn', 1832-1878) ar gyfer ei draethawd M.A. 'Astudiaeth Destunol a Beirniadol o "Storm" 'Islwyn' (Coleg Prifysgol Cymru, Aberystywth, 1961). Yn y 1970au a'r 1980au, gweithiodd ar draethawd PhD ar yr un pwnc, dan y teitl 'Bywyd a Gwaith Islwyn (1832-78)', a golygodd 'Y "Storm" gyntaf gan Islwyn' (Caerdydd, 1980). Yn 1983, cyhoeddwyd ei gofiant, 'Islwyn: Man of the Mountain' gan Gymdeithas Goffa Islwyn. Yn ogystal gwnaeth ymchwil ar Joseph Harris (1704-1764) Trefeca. Cafodd ei rifyn o 'Y Storm' diwygiedig Islwyn, 'Yr Ail "Storm" gan Islwyn' (Caerdydd, 1990) ei gyhoeddi ar ôl ei farwolaeth.

Yr oedd Robert William Jones ('Erfyl Fychan', 1899-1968) yn hanesydd, llenor, athro ac eisteddfotwr.

Fe'i ganwyd ar 1 Ionawr 1899, yn fab i Robert William Jones a'i wraig Jane ym Mhenygroes, Sir Gaernarfon. Derbyniodd ei addysg yn Ysgol Sir Penygroes. Bu'n gweithio fel clerc mewn siop yn Lerpwl yn 1916 a gwasanaethodd yn y ddau Ryfel Byd. Wedi gadael y fyddin ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf bu'n dilyn cwrs hyfforddi athrawon yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth. Dysgodd am ddwy flynedd yn Birmingham ac yn 1922 fe'i penodwyd yn brifathro ar Ysgol Trisant, Ceredigion, ac yn 1924 fe'i penodwyd yn brifathro Ysgol Llanerfyl. Bu'n cynnal dosbarthiadau nos ar hanes a llenyddiaeth Cymru am dros ddeng mlynedd ar hugain.

Yn 1928 derbyniodd ysgoloriaeth a roddodd y cyfle iddo astudio bywyd cymdeithasol Cymru yn y ddeunawfed ganrif gyda T. Gwynn Jones yn arolygwr iddo yn y Brifysgol yn Aberystwyth. Yn 1931 cyhoeddwyd y gwaith fel llyfr Bywyd Cymdeithasol Cymru yn y 18fed Ganrif ac ysgrifennwyd y rhagair gan T. Gwynn Jones. Enillodd ysgoloriaeth Owen-Templeman yn 1931 a bu'n astudio ym Mhrifysgol Lerpwl o dan J. Glyn Davies, ac yn 1939 dyfarnwyd MA iddo am ei draethawd 'The Wayside Entertainer in Wales in the Nineteenth Century'. Yn yr un flwyddyn fe'i penodwyd yn brifathro ar Ysgol Berriew Road yn Y Trallwng a bu yn y swydd honno nes iddo ymddeol yn 1961. Yn 1944 cafodd ei ethol yn Gymrawd o'r Royal Historical Society.

Enillodd y wobr gyntaf am ganu Cerdd Dant yn Eisteddfod Genedlaethol Abertawe 1926 a daeth yn aelod o'r Orsedd yn yr un flwyddyn. Ef a sefydlodd Gymdeithas Cerdd Dant yn Y Bala yn 1934 a bu'n gyfrifol am drefnu sawl Ysgol Haf rhwng 1936 a 1939. Bu'n ysgrifennydd y Gymdeithas tan 1949 pan gafodd ei ethol yn Gofiadur yr Orsedd. Bu'n Arwyddfardd yr Orsedd hefyd ac yn 1960 fe'i penodwyd yn Drefnydd yr Arholiadau. Cafodd ei ddewis yn Dderwydd Gweinyddol Gorsedd Powys yn 1958. Cyhoeddodd gyfrol o farddoniaeth Rhigwm i'r Hogiau (Dinbych, 1949).

Cyfrannodd sawl rhaglen i wasanaeth ysgolion y BBC yng Nghymru a sawl erthygl i Allwedd y Tannau, Y Ford Gron, Powysland Collections a Journal of the Gypsy Lore Society.

Priododd Gwendolen (Gwenno) Jones yn 1929 a ganwyd dau fab iddynt, Geraint James Vaughan-Jones ac Elidir ap Robert Jones. Bu farw ym Mynytho ar 7 Ionawr 1968 ac fe'i claddwyd ym Mhenygroes.

Mae Bethan Phillips, o Lanbedr Pont Steffan, yn ddarlithydd, awdures a sgriptwraig i'r radio a'r teledu. Ei gwaith mwyaf arwyddocaol ar gyfer y teledu oedd y gyfres Dihirod Dyfed, detholiad o ddramâu yn ymwneud â llofruddiaethau yn Nyfed. Yr oedd y gyfres yn cynnwys dwy gyfres o chwe phennod yr un, a gynhyrchwyd gan Gwmni Pendefig a'u darlledu gan S4C yn 1987 a 1991. Seiliwyd ei llyfr Dihirod Dyfed: Hanes Chwe Llofruddiaeth (Caerdydd, 1991) ar y gyfres.

Bardd a golygydd oedd Mathonwy Hughes. Fe'i ganwyd ym 1901 yn Llanllyfni, Sir Gaernarfon, yn fab i Ellen a Joseph Hughes, ac yn nai i'r Prifardd R. Silyn Roberts. Addysgwyd ef yn Ysgol Clynnog, ac yna yn nosbarthiadau Mudiad Addysg y Gweithwyr. Priododd Mair Davies ym 1956, ac ymgartrefodd y ddau yn Ninbych. Enillodd Gadair yr Eisteddfod Genedlaethol 1956, a chyhoeddodd bedair cyfrol o farddoniaeth, pedwar casgliad o ysgrifau, cyfrol o hunangofiant a chyfrol deyrnged i Gwilym R. Jones. Bu'n olygydd cynorthwyol Baner ac Amserau Cymru o 1949 hyd ei ymddeoliad ym 1979, ac yn aelod brwdfrydig, fel myfyriwr a darlithydd, o Fudiad Addysg y Gweithwyr. Bu farw ym mis Mai 1999.